Mở cửa 7h30 - 17h00 / T2 - CN xuyên trưa
Tiêu chảy do rota virus là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây tiêu chảy cấp nghiêm trọng ở trẻ nhỏ, đặc biệt là trẻ dưới 5 tuổi. Bệnh lây lan nhanh qua đường phân – miệng, dễ bùng phát nếu không được kiểm soát kịp thời. Trẻ mắc bệnh thường bị tiêu chảy nhiều lần, nôn ói, sốt và mất nước, có thể dẫn đến biến chứng nguy hiểm nếu không được điều trị đúng cách. Việc nhận biết sớm triệu chứng, chăm sóc đúng cách và tiêm vắc xin phòng ngừa là những biện pháp hiệu quả giúp bảo vệ trẻ khỏi tiêu chảy do rota virus.
Bài viết được tham vấn Y khoa bởi BS Phạm Hồng Thuyết – Quản lý Y khoa vùng 1 Mekong, Hệ thống Trung tâm tiêm chủng VNVC.
Tiêu chảy do rotavirus là tình trạng nhiễm trùng đường ruột cấp tính do virus rota gây ra, thường gặp ở trẻ nhỏ. Virus này tấn công niêm mạc ruột non, gây tiêu chảy dữ dội, nôn ói và sốt, dẫn đến mất nước nghiêm trọng nếu không điều trị kịp thời. Đây là nguyên nhân hàng đầu gây tiêu chảy cấp nguy hiểm ở trẻ dưới 5 tuổi trên toàn cầu.
Rotavirus là nguyên nhân hàng đầu gây tiêu chảy nặng, nhập viện thậm chí tử vong ở trẻ nhỏ trên toàn cầu cũng như ở Việt Nam. Trẻ bị tiêu chảy cấp do Rotavirus có tỷ lệ nhập viện cao gấp ba lần so với tiêu chảy do nguyên nhân khác. Tại Việt Nam, 55% trường hợp tiêu chảy cấp nhập viện ở trẻ nhỏ là do Rotavirus.
Tiêu chảy cấp là bệnh phổ biến ở trẻ, chỉ sau nhiễm trùng hô hấp, với tỷ lệ mắc và tử vong cao. Mỗi năm, thế giới ghi nhận khoảng 1,5 tỷ ca tiêu chảy ở trẻ dưới 5 tuổi, khiến 4 triệu trẻ tử vong, 80% trong số đó dưới 2 tuổi. Tiêu chảy do rota virus là nguyên nhân hàng đầu, gây 2,4 triệu ca nhập viện mỗi năm. Tại Việt Nam, bệnh do rota virus tăng mạnh vào mùa đông xuân ở miền Bắc (cao điểm từ tháng 9–11), còn miền Nam ghi nhận rải rác quanh năm, không phụ thuộc mùa.
Virus Rota thuộc họ Reoviridae. Baoming (1995) chia virus Rota thành 7 nhóm A, B, C, D, E, F và G, trong đó chỉ có nhóm A, B, C gây bệnh cho người. Nhóm A hay gặp nhất, gây ra hầu hết các vụ dịch tiêu chảy nặng ở trẻ em, nhóm B và C thường gây các vụ dịch lẻ tẻ, hay gặp ở trẻ lớn và người trưởng thành. Trên thế giới, ghi nhận chủ yếu là 4 chủng G1P8, G3P8, G4P8, G2P4. Tại Việt Nam chủng G1P8 chiếm đa số.
Trước khi có vắc xin, Rotavirus là nguyên nhân gây ra hơn nửa triệu trường hợp trẻ tử vong mỗi năm, 55.000 – 70.000 trẻ dưới 5 tuổi nhập viện (theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa dịch bệnh (CDC) Hoa Kỳ. Hầu như mọi trẻ em tại Hoa Kỳ đều nhiễm Rotavirus một lần trước 5 tuổi. Kể từ năm 2006, khi vắc xin ngừa tiêu chảy do rotavirus được đưa vào sử dụng tại hơn 100 quốc gia, tỷ lệ tử vong do căn bệnh này đã giảm đáng kể. CDC ước tính, vắc xin đã ngăn ngừa được 40.000 – 50.000 ca nhập viện do Rotavirus mỗi năm.
Đánh giá năm 2018 cho thấy vắc xin phòng tiêu chảy do rota virus giúp giảm 80% ca nhập viện và 57% ca cấp cứu tại Mỹ (2006–2017). Trên toàn cầu, vắc xin giảm 40% số ca nhập viện và 25% tử vong ở trẻ dưới 5 tuổi. Tại Hoa Kỳ, vắc xin còn giúp tiết kiệm 121–231 triệu USD chi phí chăm sóc sức khỏe mỗi năm.
Mặc dù vậy, hiện nay Rotavirus vẫn là nguyên nhân gây ra hơn 200.000 ca tử vong trên toàn thế giới, tập trung chủ yếu ở Châu Phi, Châu Đại Dương và Nam Á.
Rotavirus là nguyên nhân chính gây tiêu chảy nặng và đe dọa tính mạng của trẻ em dưới 2 tuổi.
Theo thống kê của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), tiêu chảy cấp do Rotavirus thường gặp nhất ở trẻ dưới 5 tuổi. Ở các quốc gia đang phát triển, ước tính mỗi năm có trên 125 triệu ca tiêu chảy cấp do Rotavirus ở nhóm đối tượng này.
Trẻ càng nhỏ, nguy cơ nhiễm bệnh càng cao và mắc bệnh càng nặng. Do đó bệnh thường gặp nhất ở trẻ dưới 2 tuổi đặc biệt là dưới 12 tháng tuổi. Tuy nhiên, ở trẻ dưới 3 tháng tuổi lại có nguy cơ mắc bệnh thấp hơn, nhờ vào nguồn kháng thể thụ động từ mẹ truyền sang. Kháng thể cao nhất vào những tháng đầu sau sinh. Sau 6 tháng kháng thể từ mẹ sẽ giảm dần, nếu trẻ không kịp thời uống vắc xin ngừa tiêu chảy do rotavirus, sẽ có nguy cơ mắc bệnh.
Rotavirus có khả năng lây lan nhanh, chủ yếu qua đường phân – miệng hay tay – miệng. Rotavirus có khả năng tồn tại trên các bề mặt tiếp xúc như bàn, ghế, tay vịn, đồ chơi, thậm chí tồn tại trong nước và trên da.
Trẻ có khả năng nhiễm Rotavirus nếu tiếp xúc với các bề mặt có virus, rồi đưa tay lên miệng. Từ đó, virus đi vào cơ thể, xâm nhập vào đường tiêu hóa của trẻ và gây bệnh.
Trẻ nhiễm Rotavirus sẽ đào thải một lượng siêu vi rất lớn. Ước tính, mỗi 1ml phân của trẻ tiêu chảy do rotavirus có thể chứa hơn 10.000 tỷ virus. Trong khi đó, chỉ cần chưa đến 10 Rotavirus đã đủ gây bệnh cho con người.
Rotavirus có khả năng lây lan nhanh, chủ yếu qua đường phân – miệng hay tay – miệng.
Triệu chứng lâm sàng của tiêu chảy do rotavirus thường khởi phát đột ngột và diễn tiến nhanh, bao gồm:
Các triệu chứng thường kéo dài 3–7 ngày, nặng nhất trong 2–3 ngày đầu. Nếu không bù nước kịp thời, trẻ có nguy cơ mất nước nghiêm trọng, đe dọa tính mạng.
Trẻ bị tiêu chảy do rotavirus thường có triệu chứng đau bụng, đi ngoài phân lỏng và nôn nhiều lần.
Rotavirus có trong phân của người bệnh 2 ngày trước khi các triệu chứng bắt đầu xuất hiện và trong vòng 10 ngày sau khi các triệu chứng bệnh giảm bớt. Trong thời gian này, virus có thể dễ dàng lây lan qua tiếp xúc tay – miệng, ngay cả khi người bệnh chưa xuất hiện triệu chứng.
Hiệp hội Y khoa quốc tế đã chỉ ra rằng, virus Rota là một tác nhân chính gây bệnh với tỷ lệ nhiễm cao và diễn biến bệnh nhanh chóng nếu không được điều trị kịp thời. Nguyên nhân cụ thể gây bệnh có thể giải thích dựa trên một số yếu tố sinh học và điều kiện môi trường, hệ miễn dịch, cũng như thói quen sinh hoạt.
Virus Rota thuộc họ Reoviridae, mang RNA hai sợi kép dạng hình cầu, gồm hơn 10 nhóm, trong đó nhóm A gây tiêu chảy do rota virus phổ biến ở trẻ em. Virus lây qua đường phân – miệng, dễ lan rộng do tồn tại lâu trên bề mặt bẩn, nước ô nhiễm và thực phẩm nhiễm khuẩn. Trẻ nhỏ dễ nhiễm khi tiếp xúc với đồ ăn hoặc vật dụng chứa virus do hệ tiêu hóa còn non yếu.
Ở trẻ em, đặc biệt trẻ dưới 2 tuổi, hệ miễn dịch chưa phát triển hoàn thiện khiến cơ thể khó chống lại sự xâm nhập và sinh sôi nhanh chóng của virus. Khi bị nhiễm, virus Rota tấn công các tế bào biểu mô ruột non, làm tổn thương lớp niêm mạc, gây rối loạn chức năng hấp thụ chất dinh dưỡng và nước. Hậu quả là trẻ nhanh chóng rơi vào tình trạng mất nước và mất điện giải nghiêm trọng. Ngoài trẻ em, người già và những người có bệnh nền làm suy giảm miễn dịch cũng nằm trong nhóm nguy cơ cao mắc bệnh nặng.
Theo các báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), các quốc gia đang phát triển, đặc biệt ở khu vực Đông Nam Á và Châu Phi, có tỷ lệ mắc và tử vong cao hơn do tiêu chảy rota. Điều này xuất phát từ điều kiện vệ sinh kém, môi trường sống đông đúc, thiếu nước sạch và hệ thống quản lý an toàn thực phẩm lỏng lẻo. Những khu vực thường xuyên sử dụng nguồn nước ô nhiễm hoặc ăn uống không đảm bảo vệ sinh là môi trường lý tưởng cho virus Rota phát triển và lây lan.
Virus Rota thường bùng phát mạnh mẽ nhất vào mùa đông – xuân, khi nhiệt độ thấp và độ ẩm thay đổi, tạo điều kiện thuận lợi cho virus tồn tại lâu hơn trong môi trường. Hơn nữa, ở những quốc gia thuộc khí hậu nhiệt đới, sự đột biến về mùa vụ như mưa lớn cũng có thể thúc đẩy lây nhiễm, do nước sạch bị nhiễm bẩn và lan tràn mầm bệnh.
Mặc dù đã có vắc xin phòng ngừa hiệu quả, nhưng tỷ lệ bao phủ vắc xin vẫn chưa cao ở một số khu vực, đặc biệt là ở vùng sâu vùng xa hoặc tại các gia đình có hoàn cảnh kinh tế khó khăn. Thói quen chăm sóc trẻ chưa đúng cách, chẳng hạn như sử dụng bình bú không vệ sinh, không rửa tay trước khi chuẩn bị thức ăn hoặc cho trẻ ăn thực phẩm sống, là những yếu tố gián tiếp khiến trẻ dễ nhiễm virus Rota hơn.
Ngoài ra, thức ăn và nước uống bị ô nhiễm cũng có thể là nguồn lây truyền Rotavirus. Do đó, các gia đình thực hiện tốt việc ăn chín, uống sôi. Với những hộ gia đình thường xuyên sử dụng máy lọc nước trực tiếp từ nguồn nước cũng cần đảm bảo đun sôi nước trước khi cho trẻ sử dụng.
Tóm lại, nguyên nhân chính gây bệnh tiêu chảy do virus rota không chỉ nằm ở đặc tính của virus mà còn liên quan tới hệ miễn dịch yếu của cơ thể, điều kiện vệ sinh, môi trường sống và nhận thức về y tế. Việc phòng tránh bệnh đòi hỏi sự kết hợp chặt chẽ giữa nâng cao ý thức cộng đồng, cải thiện điều kiện vệ sinh, sử dụng vắc xin và can thiệp y tế kịp thời.
Để chẩn đoán bệnh tiêu chảy do rota virus ở trẻ em, các bác sĩ sẽ dựa trên triệu chứng bệnh kết hợp cùng các kỹ thuật cận lâm sàng.
Trẻ nôn, tiêu chảy, sốt, đau bụng, một số trường hợp có triệu chứng ho và chảy nước mũi. Trẻ có thể mất nước, nhiễm toan chuyển hóa và hạ kali máu.
Có 3 phương pháp xét nghiệm chính để chẩn đoán tiêu chảy do rotavirus là:
Trong giai đoạn bệnh tiêu chảy do rota virus, trẻ thường chán ăn uống và bị mất nước nghiêm trọng do một lượng lớn nước bị đào thải ra ngoài khi nôn ói hoặc đi tiêu. Biến chứng nguy hiểm và nghiêm trọng của bệnh là khô kiệt do mất nước, mất muối, có khả năng dẫn đến trụy mạch và tử vong nếu trẻ không được bù nước kịp thời.
Ngoài ra, những hậu quả khôn lường khác trẻ có thể gặp phải như làm trẻ kiệt sức, suy dinh dưỡng và tử vong. Trong buổi hội thảo khoa học về tiêu chảy cấp do Rotavirus được tổ chức bởi Hội Y học dự phòng Việt Nam, bác sĩ Carlo Giaquinto, giám đốc bộ phận nhiễm nhi – sơ sinh và nghiên cứu lâm sàng nhi Đại học Padova (Ý) cho biết trẻ càng nhỏ, triệu chứng bệnh càng nghiêm trọng và hậu quả càng nặng nề.
Tại Việt Nam, tiêu chảy do rotavirus là căn bệnh phổ biến ở trẻ em, được xếp thứ 2 sau nhiễm trùng hô hấp cấp tính. Theo Cục Y tế Dự phòng Việt Nam, có 56% trẻ nhập viện do viêm dạ dày ruột cấp là do nhiễm Rotavirus. Mỗi năm, số trẻ tử vong do virus này chiếm khoảng 4 – 8% trong tổng số trẻ dưới 5 tuổi tử vong do mọi nguyên nhân.
Tiêu chảy do rota virus ở thể nhẹ, không biến chứng có thể khỏi sau 3 – 4 ngày. Các biện pháp điều trị chủ yếu bao gồm bù nước và chất điện giải để phòng biến chứng, kết hợp cùng chế độ dinh dưỡng phù hợp. Lúc này, người bệnh có thể được chăm sóc và nghỉ ngơi tại nhà theo sự hướng dẫn của bác sĩ. Các trường hợp nặng, bác sĩ sẽ chỉ định điều trị tại bệnh viện, bù dịch bằng đường uống hoặc truyền tĩnh mạch, kết hợp cùng hạ sốt.
Để kiểm soát tình trạng mất nước khi trẻ bị tiêu chảy do rotavirus, tốt nhất là cho trẻ uống dung dịch Oresol. Nếu trẻ tiêu chảy, nôn nhưng có khả năng uống Oresol bình thường, ăn được, chơi được thì không nhất thiết phải truyền dịch cho trẻ. Truyền dịch chỉ nên được thực hiện khi có sự chỉ định của bác sĩ điều trị.
Mặt khác, hiện dung dịch Oresol trên thị trường cũng đã có nhiều hương vị dễ uống, chỉ cần pha với nước theo đúng liều lượng trên bao bì hoặc theo chỉ định của bác sĩ. Lượng dung dịch bù nước cho trẻ được tính như sau:
Ba mẹ lưu ý, không pha quá loãng hoặc quá đặc vì có thể gây nên tình trạng rối loạn nước và điện giải, khiến trẻ bị tiêu chảy nặng hơn. Nếu không có dung dịch Oresol, ba mẹ có thể nấu nước cháo muối cho trẻ. Đầu tiên, bỏ 1 nắm gạo, 1 nhúm muối và 6 bát ăn cơm nước sạch (khoảng 1,2 lít nước) đun nhừ cho đến khi lọc còn 5 bát nước cháo (tương đương 1 lít) cho trẻ uống dần.
Trẻ bị tiêu chảy do rotavirus cần được bù nước hoặc dung dịch bù nước và điện giải Oresol.
Nếu số lần tiêu chảy không nhiều, khoảng 2 – 3 lần mỗi ngày, ba mẹ có thể bù nước cho trẻ bằng việc uống nước lọc hoặc nước trái cây. Một số trẻ vừa tiêu chảy, vừa nôn nên việc bù nước cần làm từ từ, cho trẻ uống từng chút một. Nếu trẻ nôn, hãy đợi 10 phút sau rồi tiếp tục cho uống, nhưng cho uống chậm, từng thìa cách nhau 2 – 3 phút. Trẻ được bù đủ nước sẽ đi tiểu nhiều hơn, linh hoạt hơn, da và môi cũng tươi tắn hơn.
Bên cạnh việc bù nước và điện giải, trẻ cần có chế độ dinh dưỡng khoa học. Nhiều mẹ cho rằng, trẻ tiêu chảy cần kiêng thịt, cá, đường, sữa… Thực tế, đây là quan niệm sai. Kiêng khem nhiều loại thực phẩm bổ dưỡng có thể làm giảm sức đề kháng của cơ thể trẻ trước bệnh tật, tiêu chảy có thể kéo dài hơn, nguy cơ suy dinh dưỡng cao hơn.
Trẻ cần được đảm bảo cung cấp đầy đủ dinh dưỡng, cho bú bình thường, ăn các thức ăn dễ tiêu hóa như cháo loãng, uống thêm sữa và chia thành nhiều bữa nhỏ trong ngày. Nếu trẻ uống sữa bị tiêu chảy nên uống loại không có lactose.
Đặc biệt, trẻ không nên ăn các loại lá và quả chát như ổi xanh, quà hồng xiêm xanh vì có chất tanin. Chất này có thể làm săn màng ruột và tác dụng ngay lập tức, nên trẻ có thể cầm tiêu chảy ngay sau đó. Tuy nhiên, điều này có thể gây hại cho trẻ. Triệu chứng tiêu chảy giảm đi, nhưng tác nhân gây bệnh thì còn đó. Việc thải tác nhân gây bệnh là virus ra khỏi cơ thể trở nên chậm hơn do màng ruột bị săn, khiến bệnh kéo dài thậm chí nặng hơn.
Ba mẹ hãy nhớ rằng, khi trẻ bị tiêu chảy do virus không nên cho con uống thuốc cầm tiêu chảy, vì chúng không có tác dụng tiêu diệt virus mà còn làm giảm nhu động ruột, liệt ruột khiến phân và virus không được bài xuất ra ngoài cơ thể.
Tiêu chảy do rota virus thường gặp ở trẻ nhỏ, nhưng người lớn cũng có nguy cơ mắc bệnh đặc biệt là ở những người có hệ miễn dịch suy yếu hoặc người sinh sống ở nơi có dịch.
Tiêu chảy do rotavirus ở người lớn thường ít nghiêm trọng hơn ở trẻ nhỏ, do người lớn có hệ miễn dịch tốt hơn. Tuy nhiên, không nên chủ quan với căn bệnh này ở mọi đối tượng. Tiêu chảy do rotavirus ở người lớn vẫn có thể dẫn đến tình trạng mất nước, ảnh hưởng đến sức khỏe và chất lượng sống của người bệnh với các triệu chứng như tiêu chảy, buồn nôn, đau bụng… Ở người già hoặc những người có miễn dịch yếu, tiêu chảy do rota virus có thể trở nên nặng nề hơn, khiến bệnh nhân mất nước, suy giảm sức khỏe tổng thể nghiêm trọng.
Do đó, người lớn cũng nên chú ý phòng ngừa nguy cơ tiêu chảy do rotavirus bằng các biện pháp giữ gìn vệ sinh cá nhân như rửa tay thường xuyên, tránh tiếp xúc với người bệnh, uống nhiều nước và bổ sung dinh dưỡng khoa học.
Tiêu chảy do rota virus thường gặp ở trẻ nhỏ, nhưng người lớn cũng có nguy cơ mắc căn bệnh này.
Tiêu chảy do rotavirus hiện vẫn chưa có thuốc điều trị đặc hiệu, nên chủng ngừa vẫn là phương pháp phòng bệnh hiệu quả nhất, giảm nguy cơ gặp biến chứng và tỷ lệ nhập viện. Nhiều nghiên cứu cho thấy, vắc xin phòng tiêu chảy cấp do Rotavirus có hiệu quả phòng ngừa tiêu chảy nặng lên đến 98%, 74 – 87% trong phòng ngừa Rotavirus ở mọi mức độ trong năm đầu tiên uống vắc xin.
Vắc xin cần cho trẻ uống càng sớm càng tốt, bắt đầu từ 6 tuần tuổi, cần hoàn tất liệu trình trước 6 tháng tuổi đối với vắc xin Rotarix và Rotavin, trước 8 tháng tuổi với vắc xin Rotateq. Theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa dịch bệnh (CDC) Hoa Kỳ, hầu hết trẻ uống vắc xin ngừa Rotavirus sẽ sinh ra kháng thể bảo vệ ngăn nguy cơ tiêu chảy do rotavirus. Tuy nhiên, vắc xin không ngăn tiêu chảy hoặc nôn do nguyên nhân khác gây nên.
Tiêu chảy do rotavirus hiện vẫn chưa có thuốc điều trị đặc hiệu, nên chủng ngừa vẫn là phương pháp phòng bệnh hiệu quả nhất.
Hệ thống VNVC cung cấp đầy đủ vắc xin phòng tiêu chảy do rota virus cho trẻ từ 6 tuần tuổi, gồm Rotarix, Rotateq và Rotavin, bảo quản theo chuẩn GSP trong dây chuyền lạnh 2–8°C. VNVC áp dụng quy trình tiêm chủng 8 bước khép kín, gồm khám sàng lọc miễn phí, đối chiếu thông tin 3 bên, cung cấp đầy đủ thông tin vắc xin và theo dõi sau tiêm 30 phút, đảm bảo an toàn và hiệu quả cho trẻ.
Để phòng ngừa hiệu quả tiêu chảy do rotavirus ở trẻ nhỏ, bên cạnh việc chủng ngừa đúng lịch, đủ mũi cho bé, ba mẹ cần thực hiện song song các biện pháp sau:
Khi nghi ngờ trẻ bị tiêu chảy do rota virus với dấu hiệu đi ngoài 6–10 lần/ngày, phân lỏng toàn nước, nôn mửa, đau bụng, quấy khóc, ho, chảy mũi, ba mẹ cần đưa trẻ đến bệnh viện. Nếu đang điều trị tại nhà mà trẻ nôn liên tục, không bù nước được, li bì, sốt cao, co giật hoặc tiêu chảy không dứt, cần đưa đi khám ngay để tránh biến chứng nguy hiểm.
Tiêu chảy do rota virus là một trong những nguyên nhân chính gây tiêu chảy nặng và đe dọa sức khỏe, tính mạng của trẻ nhỏ dưới 2 tuổi. Trẻ càng nhỏ mắc bệnh càng nặng. Nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời, trẻ có thể mất nước nghiêm trọng, suy kiệt, suy dinh dưỡng hay thậm chí tử vong. Hiện bệnh chưa có thuốc điều trị đặc hiệu, do đó ba mẹ nên chủ động phòng bệnh cho trẻ bằng chủng ngừa vắc xin từ 6 tuần tuổi.
