Mở cửa 7h30 - 17h00 / T2 - CN xuyên trưa
Zona thần kinh do virus Varicella Zoster gây ra, đặc trưng bởi các triệu chứng mụn nước chứa dịch viêm mọc thành chùm, xuất hiện chỉ một bên cơ thể cùng cảm giác đau nhức dữ dội, cảm giác nóng rát và ngứa ngáy, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống của người bệnh. Nếu không được phát hiện sớm và điều trị kịp thời, bệnh có thể dẫn đến nhiều biến chứng nguy hiểm như đau dây thần kinh sau zona, mất thính lực, suy giảm thị giác, viêm não, viêm màng não… Vậy bệnh zona thần kinh là gì? Nguyên nhân, dấu hiệu và cách phòng ngừa như thế nào?
BS Trần Huỳnh Tấn – Quản lý Y khoa vùng 1 Hồ Chí Minh, Hệ thống Trung tâm tiêm chủng VNVC cho biết: “Khoảng 10% số người đã từng mắc bệnh thủy đậu sẽ mắc bệnh zona thần kinh vào một thời điểm nào đó trong cuộc đời. Tại Hoa Kỳ, mỗi năm có khoảng 1 triệu trường hợp mắc bệnh zona được chẩn đoán. Khoảng 10 – 18% bệnh nhân bị đau dây thần kinh sau zona và có tới 4% người mắc bệnh zona phải nhập viện vì biến chứng. Bệnh zona hiếm khi gây tử vong, chỉ có dưới 100 ca tử vong mỗi năm tại Hoa Kỳ.”
Zona thần kinh (hay zona hoặc herpes zoster) là một bệnh nhiễm trùng do virus Varicella-zoster gây ra – cùng loại virus gây bệnh thủy đậu. Sau khi người bệnh khỏi thủy đậu, virus này không biến mất mà “ngủ yên” trong hệ thần kinh. Nhiều năm sau, khi hệ miễn dịch suy yếu, virus có thể tái kích hoạt và gây ra zona.
Khi lần đầu nhiễm VZV, người bệnh sẽ xuất hiện các triệu chứng như bệnh thủy đậu. Sau khi bệnh thủy đậu đã khỏi, virus vẫn tồn tại trong hạch thần kinh cảm giác (hạch rễ lưng hoặc dây thần kinh sọ) một cách âm thầm, có thể kéo dài từ vài tháng đến nhiều năm. Khi gặp các yếu tố thuận lợi như suy giảm miễn dịch, căng thẳng hoặc suy nhược cơ thể, virus Varicella Zoster có thể tái hoạt động, theo đường dẫn thần kinh di chuyển đến da và gây ra bệnh zona thần kinh, dẫn đến những cơn đau nhức và phát ban khó chịu.
Người mắc bệnh zona thường trải qua các triệu chứng như sốt, đau đầu, mệt mỏi, nhạy cảm với ánh sáng và mất ngủ. Biểu hiện điển hình của bệnh là sự xuất hiện của phát ban đỏ và các bọng nước chứa chất lỏng, thường tập trung thành từng chùm và chỉ xuất hiện ở một bên cơ thể. Khi bọng nước vỡ, chúng có thể tạo thành vết loét, rỉ dịch và đóng vảy, gây ngứa ngáy và nếu không được chăm sóc đúng cách, có thể để lại vết thâm hoặc sẹo. Hầu hết các trường hợp bệnh zona sẽ khỏi trong vòng 3 – 5 tuần.
Zona thần kinh là một bệnh lý có biểu hiện trên da nhưng có nguồn gốc từ hệ thần kinh, do virus Varicella Zoster (VZV) gây ra.
Nguyên nhân bị zona thần kinh chủ yếu là do sự tái hoạt động của virus Varicella Zoster. Tuy nhiên, đến nay, các nhà nghiên cứu vẫn chưa xác định được chính xác lý do tại sao virus này lại tái phát và gây ra bệnh zona. Một số yếu tố có thể làm tăng nguy cơ tái hoạt động của virus bao gồm:
Bệnh zona có thể xảy ra ở mọi lứa tuổi. Tuy nhiên, nguy cơ mắc bệnh zona cao hơn ở những đối tượng sau:
Bệnh zona có thể xảy ra ở mọi lứa tuổi. Tuy nhiên, nguy cơ mắc bệnh zona cao hơn ở những người lớn tuổi, người có hệ miễn dịch suy giảm và người đã từng mắc bệnh thủy đậu.
Zona thần kinh không lây trực tiếp từ người này sang người khác, nhưng virus Varicella Zoster gây bệnh có thể lây lan. Người chưa từng bị thủy đậu hoặc chưa tiêm vắc xin nếu tiếp xúc với dịch từ mụn nước zona có thể nhiễm virus và mắc thủy đậu. Sau đó, virus ẩn trong cơ thể và có thể tái hoạt gây zona thần kinh khi hệ miễn dịch suy yếu. Vì vậy, dù zona không lây trực tiếp, tiếp xúc với tổn thương hở vẫn tiềm ẩn nguy cơ lây nhiễm virus cho người chưa có miễn dịch với thủy đậu.
Tóm lại, zona thần kinh không lây nhưng:
Không lây qua:
Biện pháp phòng ngừa lây nhiễm:
Khi mắc bệnh zona, người bệnh sẽ trải qua 3 giai đoạn sau:
Trước khi những nốt ban đỏ đặc trưng xuất hiện, bệnh zona thần kinh thường báo hiệu bằng những cảm giác khó chịu như tê bì, ngứa ran, đau nhói hoặc nóng rát ở một vùng da nhất định. Cơn đau có thể tăng dần và lan rộng, kèm theo các triệu chứng toàn thân như sốt, mệt mỏi, đau đầu. Giai đoạn này có thể kéo dài từ 1 – 3 ngày và là dấu hiệu cảnh báo bệnh sắp bùng phát.
Một số hình ảnh bệnh zona thần kinh ở giai đoạn khởi phát:
Trong giai đoạn khởi phát bệnh zona, người bệnh sẽ có dấu hiệu sốt, cơ thể mệt mỏi và cảm thấy đau đầu, khó chịu.
Sau giai đoạn tiền khởi phát, bệnh zona thần kinh chuyển sang giai đoạn cấp tính với sự xuất hiện của các nốt ban đỏ và mụn nước trong suốt chứa đầy dịch mủ. Những nốt ban này thường tập trung ở một bên cơ thể và gây đau nhức dữ dội. Trong khoảng 10 ngày, mụn nước sẽ vỡ ra, hình thành các vết loét và dần khô lại, đóng vảy. Quá trình này có thể gây ra cảm giác ngứa ngáy và khó chịu.
Hình ảnh bệnh zona thần kinh ở giai đoạn bùng phát cấp tính:
Khi chuyển sang giai đoạn cấp tính, người bệnh sẽ xuất hiện các nốt ban đỏ và mụn nước trong suốt chứa đầy dịch mủ, gây đau nhức dữ dội.
Sau khi các triệu chứng cấp tính của zona thần kinh như các phát ban do zona đã thuyên giảm và các tổn thương trên da đã mờ dần đi. Tuy nhiên, nhiều người vẫn phải đối mặt với một vấn đề phiền toái khác là đau dây thần kinh sau zona. Cơn đau này có thể rất đa dạng, từ đau nhức âm ỉ đến đau dữ dội, kèm theo cảm giác tê bì, ngứa ran. Cơn đau có thể xuất hiện bất ngờ và kéo dài trong thời gian dài, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống của người bệnh
Một số hình ảnh bệnh zona thần kinh ở giai đoạn mạn tính:
Trong giai đoạn mạn tính, các phát ban do zona đã thuyên giảm và các tổn thương trên da đã mờ dần đi. Tuy nhiên, hầu hết những người bị zona sẽ tiếp tục gặp một số triệu chứng như đau rát, ngứa ran hoặc đau cấp tính.
Khi bệnh zona bắt đầu thuyên giảm, người bệnh sẽ nhận thấy một số thay đổi rõ rệt trên vùng da bị tổn thương như:
Bệnh zona thần kinh có thể xuất hiện ở nhiều vị trí trên cơ thể, mỗi vị trí sẽ mang đến những đặc điểm và mức độ nghiêm trọng khác nhau. Dưới đây là một số thể bệnh zona phổ biến:
Các mụn nước zona thường không tự lan sang các vùng khác trên cơ thể. Chúng thường xuất hiện theo dải, dọc theo một đường dây thần kinh duy nhất, gọi là dermatome và thường chỉ xuất hiện ở một bên cơ thể. Vùng bị ảnh hưởng có thể khá rộng, nhưng nó vẫn bị giới hạn trong một dermatome cụ thể. Virus không di chuyển tự do khắp cơ thể. Dải này tương ứng với khu vực mà dây thần kinh truyền tín hiệu. Phát ban zona chỉ ở một khu vực nhất định. Nó không lan ra toàn bộ cơ thể.
Mặc dù zona không lan rộng sang các vùng cơ thể khác, nhưng vùng bị ảnh hưởng ban đầu có thể lan rộng ra trong phạm vi dermatome đó. Ban đầu, chỉ có thể xuất hiện một vài vết nổi mẩn đỏ và phồng rộp. Sau đó, trong vài ngày, vùng này có thể lan rộng hơn, với nhiều vết phồng rộp hơn xuất hiện trong cùng một dermatome.
Tóm lại, zona không lây lan sang các vùng cơ thể khác, nhưng diện tích bị ảnh hưởng trong một dermatome cụ thể có thể mở rộng trong quá trình tiến triển của bệnh.
Ngứa là một trong những triệu chứng khá phổ biến của bệnh zona, đặc biệt là khi các mụn nước bắt đầu xuất hiện và trước khi chúng vỡ ra. Cảm giác ngứa này có thể rất khó chịu và khiến người bệnh khó chịu, thậm chí là mất ngủ.
Trong giai đoạn đầu, khi virus hoạt động, người bệnh có thể cảm thấy ngứa, đau rát hoặc cảm giác châm chích trước khi xuất hiện các mụn nước. Sau khi mụn nước xuất hiện, ngứa có thể tăng lên và dù cảm giác đau có thể mạnh hơn, nhưng cảm giác ngứa vẫn tồn tại.
Cường độ ngứa do bệnh zona ở từng người có thể khác nhau. Trong khi một số người có thể bị ngứa nhẹ và khó chịu thì một số người khác có thể bị ngứa dữ dội hơn. Nhìn chung, bệnh zona có thể kéo dài 3 – 5 tuần. Sau khi phát ban kèm theo ngứa và các triệu chứng đi kèm khác, người bệnh có thể bị phồng rộp chứa đầy dịch, sau đó khô lại và đóng vảy. Trong một số trường hợp hiếm gặp, ngứa do zona có thể kéo dài trong nhiều tháng hoặc nhiều năm sau khi phát ban đã khỏi. Tình trạng này được gọi là ngứa sau zona.
Khi các mụn nước của bệnh zona bắt đầu xuất hiện và trước khi chúng vỡ ra, người bệnh sẽ có cảm giác ngứa ngáy, khó chịu vô cùng.
Hầu hết các trường hợp mắc zona thần kinh sau khi khỏi bệnh đều để lại sẹo. Bệnh zona thần kinh biểu hiện qua các tổn thương ngoài da, khiến da bị tổn thương và làm gián đoạn cấu trúc tế bào biểu bì cũng như hệ thống thần kinh tại vùng da bị ảnh hưởng. Mức độ sẹo sau khi vết thương lành phụ thuộc rất nhiều vào quá trình chăm sóc và điều trị.
Nếu tình trạng nhiễm trùng do zona không được xử lý kịp thời và đúng cách, hậu quả có thể rất nghiêm trọng, ảnh hưởng tới hệ thần kinh và cấu trúc da, gia tăng khả năng hình thành sẹo xấu. Đặc biệt, khi virus tấn công vào hệ thống thần kinh tam thoa ở vùng mặt, những tổn thương có thể lan đến các niêm mạc như mắt, mũi, miệng và tai. Điều này không chỉ gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến thị lực và thính giác mà còn có nguy cơ để lại sẹo trên vùng niêm mạc, ảnh hưởng đến thẩm mỹ và chức năng của các cơ quan bị tổn thương.
Bệnh zona thần kinh không phải bệnh lý quá nguy hiểm nhưng nếu không được điều trị kịp thời và đúng cách có thể gây ra những biến chứng nghiêm trọng. Ước tính 26% những người mắc bệnh zona cuối cùng sẽ có biến chứng về sau. Một số biến chứng nguy hiểm do bệnh zona thần kinh gây ra bao gồm:
Đau dây thần kinh sau zona là biến chứng thường gặp nhất của bệnh zona, xảy ra ở khoảng 20% số người mắc bệnh zona.
Để xác định chính xác bệnh zona thần kinh, bác sĩ sẽ tiến hành khám lâm sàng kỹ lưỡng, bao gồm kiểm tra vùng da bị phát ban, quan sát tình trạng các bọng nước và hỏi kỹ về các triệu chứng mà bệnh nhân đang gặp phải. Các triệu chứng lâm sàng giúp bác sĩ chẩn đoán bệnh zona thần kinh gồm có:
Bên cạnh đó, bác sĩ sẽ hỏi bệnh nhân về tiền sử bệnh tật, bao gồm:
Trong hầu hết các trường hợp, khám lâm sàng là đủ để chẩn đoán zona. Tuy nhiên, các xét nghiệm bổ sung có thể được thực hiện để:
Ngoài ra, để có kết quả chẩn đoán chính xác nhất, bác sĩ có thể chỉ định lấy mẫu bệnh phẩm từ các bọng nước để xét nghiệm tìm virus Varicella Zoster – tác nhân gây bệnh. Việc chẩn đoán sớm sẽ giúp bệnh nhân được điều trị kịp thời, tránh những biến chứng nguy hiểm.
Zona thần kinh là một bệnh có thể tự khỏi. Tuy nhiên, thời gian hồi phục và mức độ nghiêm trọng của bệnh phụ thuộc rất nhiều vào sức đề kháng của cơ thể, vị trí phát ban, cũng như cách chăm sóc vết thương. Nếu được chăm sóc đúng cách, các vết loét, mụn nước sẽ dần khô lại và bong vảy, trả lại làn da bình thường. Tuy nhiên, nếu không được điều trị kịp thời, bệnh có thể kéo dài, gây ra nhiều biến chứng nguy hiểm.
Thông thường, thời gian ủ bệnh thường kéo dài từ 2 – 3 ngày sau khi virus phát triển. Khi các triệu chứng ban đầu xuất hiện, khoảng 1 – 2 ngày sau, mụn nước li ti sẽ hình thành trên vùng da bị đau. Sau khoảng 10 – 12 ngày, các mụn nước này sẽ tụ mủ và bắt đầu đóng vảy. Cuối cùng, trong khoảng 2 – 4 tuần, lớp da sẽ khô lại, bong vảy và lành hẳn.
Để ngăn ngừa những biến chứng nguy hiểm, việc điều trị bệnh zona thần kinh càng sớm càng tốt là vô cùng quan trọng. Thời gian vàng để điều trị hiệu quả nhất là trong vòng 72 giờ đầu tiên kể từ khi xuất hiện các triệu chứng. Phương pháp điều trị gồm:
Zona thần kinh có khả năng tái phát nếu gặp những điều kiện thuận lợi như hệ thống miễn dịch suy giảm, mắc bệnh HIV/AIDS, ung thư. Bệnh này do virus Varicella Zoster gây ra, cùng loại với virus thủy đậu. Sau khi khỏi thủy đậu, VZV không hoàn toàn biến mất khỏi cơ thể mà tiếp tục tồn tại ở dạng tiềm ẩn trong các hạch thần kinh cảm giác.
Khi lần đầu mắc zona thần kinh, hệ miễn dịch của cơ thể sẽ được “huấn luyện” để kiểm soát virus này. Tuy nhiên, VZV vẫn không bị loại bỏ và khu trú trong các tế bào thần kinh tủy sống mà không gây ra triệu chứng gì. Khi sức đề kháng suy giảm do căng thẳng, bệnh tật hoặc tuổi tác, virus có thể thoát khỏi sự kiểm soát của hệ miễn dịch, tái hoạt động và dẫn đến tình trạng tái phát bệnh zona thần kinh.
Trong một nghiên cứu trên 1.846.572 người/năm cho thấy, có 17.413 người mắc zona lần đầu với tỷ lệ tái phát là 3,9% (675 người), tức 11,05 trên 1.000 người/năm. Thời gian trung bình giữa lần đầu tiên bị zona và lần tái phát là 2 năm đối với những người từ 45 – 54 tuổi và 3 năm đối với những người từ 55 tuổi trở lên.
Zona thần kinh có khả năng tái phát nếu gặp những điều kiện thuận lợi như hệ miễn dịch suy giảm.
Tiêm vắc xin là biện pháp hiệu quả nhất giúp phòng bệnh zona thần kinh. Vắc xin zona giúp cơ thể nhận diện và tạo miễn dịch với virus Varicella Zoster – nguyên nhân gây zona. Khi đã có miễn dịch, nguy cơ virus tái hoạt động trong cơ thể sẽ giảm rõ rệt, từ đó ngăn ngừa được sự bùng phát của zona thần kinh hoặc làm giảm mức độ nghiêm trọng nếu bệnh xảy ra.
Đây là biện pháp chủ động, có bằng chứng lâm sàng rõ ràng cho thấy giảm nguy cơ mắc zona đến 90%, đặc biệt ở người trên 50 tuổi. Vắc xin giúp cơ thể duy trì miễn dịch đặc hiệu chống lại virus Varicella Zoster, ngăn chặn tái kích hoạt virus ngủ yên.
Zona thần kinh thường xuất hiện khi hệ miễn dịch suy yếu, khiến virus Varicella Zoster “ngủ yên” trong hạch thần kinh bị tái kích hoạt. Việc duy trì lối sống lành mạnh, ngủ đủ giấc, ăn uống đầy đủ dưỡng chất và tập thể dục thường xuyên giúp tăng cường miễn dịch, từ đó giảm khả năng bùng phát zona thần kinh. Căng thẳng kéo dài và lao lực cũng làm suy giảm miễn dịch nên cần kiểm soát tốt stress.
Virus gây zona thần kinh cũng chính là virus gây thủy đậu. Người chưa từng bị thủy đậu hoặc chưa tiêm vắc xin phòng thủy đậu có nguy cơ cao nhiễm Varicella Zoster nếu tiếp xúc với người mắc zona. Tiêm phòng thủy đậu giúp cơ thể tạo miễn dịch với virus từ đầu, qua đó gián tiếp phòng ngừa nguy cơ phát triển zona thần kinh về sau khi virus tái hoạt động.
Ngừa thủy đậu đồng nghĩa với ngăn ngừa việc mang virus Varicella Zoster trong cơ thể – yếu tố nguy cơ gốc của zona thần kinh. Tuy nhiên, hiệu quả phòng zona gián tiếp và chỉ áp dụng cho người chưa từng bị thủy đậu.
Dịch tiết từ mụn nước zona chứa virus sống có khả năng lây cho người chưa có miễn dịch với thủy đậu. Khi tiếp xúc trực tiếp với bọng nước, virus có thể xâm nhập qua da bị trầy xước hoặc niêm mạc, gây nhiễm bệnh. Vì vậy, tuyệt đối không chạm tay vào vùng da tổn thương của người mắc zona thần kinh, kể cả khi dùng băng gạc hoặc thay đồ cho người bệnh.
Lưu ý, biện pháp này chỉ giúp ngừa thủy đậu cho người chưa nhiễm virus, không ngăn tái phát zona ở người đã từng bị thủy đậu. Hiệu quả mang tính kiểm soát lây lan hơn là dự phòng cá nhân đã nhiễm virus.
Mặc dù zona thần kinh không lây trực tiếp từ người sang người dưới dạng zona, nhưng virus Varicella Zoster vẫn có thể truyền qua tiếp xúc dịch từ mụn nước. Người chưa từng mắc thủy đậu khi chạm vào vùng tổn thương của bệnh nhân zona có thể nhiễm virus và phát bệnh thủy đậu. Giữ vệ sinh cá nhân, rửa tay thường xuyên và tránh dùng chung đồ dùng với người bệnh là cách hiệu quả để phòng ngừa.
Tuy đây là biện pháp hỗ trợ tốt cho phòng tránh lây nhiễm virus nhưng không đủ để ngăn ngừa zona thần kinh ở người đã mang virus Varicella Zoster trong cơ thể.
Phòng ngừa lây nhiễm zona cho người khác bằng cách rửa sạch và băng kín các mụn nước để tránh dịch tiết rò rỉ ra ngoài.
Mặc dù zona thần kinh chủ yếu biểu hiện qua các triệu chứng trên da, nhưng nguyên nhân thực sự lại xuất phát từ hệ thống thần kinh, có thể dẫn đến nhiều biến chứng nghiêm trọng, ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống, sức khỏe, thậm chí tính mạng người bệnh. Do đó, khi phát hiện các dấu hiệu của bệnh zona, người bệnh nên tìm đến bác sĩ để được thăm khám và điều trị kịp thời. Ngoài ra, để ngăn ngừa bệnh zona, người lớn từ 50 tuổi và người từ 18 tuổi có nguy cơ mắc zona nên chủ động tiêm phòng đầy đủ, đúng lịch.
