Bệnh cúm: Triệu chứng, nguyên nhân và cách chẩn đoán

Bệnh cúm là một trong những bệnh lây nhiễm gây ra bởi Influenza virus. Bệnh có thể gây ra những đợt dịch lớn và nhỏ khác nhau, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe, gây ra hàng trăm nghìn ca tử vong trên thế giới mỗi năm. Việc hiểu rõ nguyên nhân, triệu chứng và cách phòng ngừa bệnh cúm là điều quan trọng để giảm thiểu nguy cơ mắc bệnh, lây lan và bùng phát dịch.

Bài viết có sự tư vấn y khoa của BS Hà Mạnh Cường – Quản lý Y khoa vùng 3 khu vực miền Trung – Tây Nguyên, Hệ thống Trung tâm tiêm chủng VNVC.

BS Hà Mạnh Cường, Quản lý Y khoa vùng 3 – VNVC cho biết: Mỗi năm, hàng triệu người mắc bệnh cúm, nhiều trường hợp tiến triển nặng như viêm phổi, suy hô hấp, viêm tai giữa, thậm chí tử vong, đặc biệt ở trẻ nhỏ và người cao tuổi. Căn bệnh này không chỉ gây triệu chứng kéo dài mà còn tiềm ẩn nhiều biến chứng nguy hiểm. CDC khuyến cáo mọi người nên tiêm vắc xin phòng ngừa cúm hằng năm để bảo vệ sức khỏe cá nhân và cộng đồng.

Bệnh cúm là gì?

Cúm là bệnh truyền nhiễm đường hô hấp do virus cúm (Influenza virus) gây ra. Bệnh phát triển khi virus cúm lây nhiễm và tấn công vào hệ hô hấp đường mũi, cổ họng, các ống phế quản và có thể gồm cả phổi. Bệnh cúm thường có diễn biến nhẹ và có thể tự khỏi trong khoảng 2-7 ngày. Tuy nhiên, ở những người suy giảm miễn dịch, mắc bệnh mạn tính về tim, thận, thiếu máu, bệnh chuyển hóa, người trên 65 tuổi, trẻ nhỏ dưới 5 tuổi và phụ nữ có thai, bệnh cúm có thể gây ra những biến chứng nghiêm trọng, ảnh hưởng đến sức khỏe, tính mạng người bệnh.

Tỷ lệ tấn công của bệnh cúm là 5-10% ở người lớn và 20-30% ở trẻ em. Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO), mỗi năm trên thế giới có khoảng 1 tỷ trường hợp mắc bệnh cúm theo mùa, trong đó khoảng 3-5 triệu người bị bệnh nặng và khoảng 290.000 đến 650.000 ca tử vong. Tại Việt Nam, theo nghiên cứu về gánh nặng bệnh tật toàn cầu cho thấy, tỷ lệ mắc bệnh cúm ở nước ta là hơn 3.700/100.000 dân, cao gấp 5 lần trung bình thế giới.

Nhiều người thường nhầm tưởng cảm lạnh là bệnh cúm. Mặc dù đều là bệnh về đường hô hấp và có một số triệu chứng tương tự nhau, nhưng cảm lạnh và cúm được gây ra bởi các loại virus khác nhau và có những đặc điểm riêng biệt. Cảm lạnh và cảm cúm đều có thể lây lan qua đường hô hấp, nhưng cúm thường lây lan nhanh hơn và dễ gây dịch hơn. Các triệu chứng của cảm lạnh thường nhẹ và sẽ tự khỏi trong vòng từ 7 đến 10 ngày. Bệnh cúm thường nặng hơn, có thể gây ra các biến chứng nghiêm trọng, ảnh hưởng đến sức khỏe, tính mạng người bệnh.

Virus cúm có 4 chủng được ký hiệu là A, B, C, D. Trong đó, chủng cúm A và B thường gặp ở người, cúm C gây bệnh nhẹ và thường không có triệu chứng, còn cúm D ảnh hưởng đến gia súc và không gây bệnh ở người. Cụ thể:

1. Bệnh cúm A

Cúm A là dạng cúm mùa phổ biến nhất, chiếm khoảng 75% tổng số ca nhiễm cúm ở người. Đây là một loại virus được phân loại thành nhiều phân tuýp khác nhau dựa trên sự kết hợp giữa hai kháng nguyên ngưng kết hồng cầu là Hemagglutinin (H) và Neuraminidase (N). Khi gặp điều kiện thuận lợi, cúm A có khả năng bùng phát thành những đợt dịch lớn nhỏ khác nhau. Các đại dịch cúm toàn cầu đã được ghi nhận trong lịch sử do các chủng của virus cúm A như H5N1, H3N2 và H1N1 gây ra.

2. Bệnh cúm B

Cúm B được chia thành 2 dòng là dòng B/Yamagata và dòng B/Victoria. Chủng cúm B là một dạng cúm dễ gây bệnh ở người với tỷ lệ 25% số ca nhiễm cúm mùa hàng năm. Thông thường, cúm B chỉ lây truyền từ người sang người và có khả năng lây lan rất nhanh, có thể gây thành dịch nhưng ít có nguy cơ trở thành đại dịch. Tuy nhiên, bệnh vẫn có thể có những tác động nguy hiểm đến sức khỏe người bệnh trong trường hợp bệnh diễn tiến nghiêm trọng.

3. Bệnh cúm C

Chủng cúm C thường ít gặp hơn chủng cúm A và B, ít nguy hiểm hơn và không có các triệu chứng lâm sàng điển hình. Theo các chuyên gia, bệnh do cúm C gây ra hoàn toàn không có khả năng bùng phát thành dịch ở người.

4. Bệnh cúm D

Cúm D thường chủ yếu gây bệnh trên gia súc, chưa được xác định gây bệnh ở người. Virus cúm D thường có thành phần cấu tạo, đặc điểm phân bào tương tự như virus cúm C.

Triệu chứng cúm thường gặp

Bệnh cúm có thể gây ra các triệu chứng từ nhẹ đến nặng. Biểu hiện lâm sàng của bệnh thường xuất hiện sau 2 ngày khi cơ thể tiếp xúc với virus cúm. Nhiều người thường nhầm lẫn giữa cúm và cảm lạnh bởi hai bệnh đều có những biểu hiện ban đầu giống nhau như sổ mũi, hắt hơi, đau họng. Tuy nhiên, cảm lạnh thường diễn biến chậm trong khi bệnh cúm lại phát triển nhanh chóng, đột ngột. Ngoài những dấu hiệu sổ mũi, hắt hơi, đau họng, bệnh cúm còn có các dấu hiệu cảnh báo sau:

• Sốt vừa đến cao (trên 38 độ C)
• Cảm giác ớn lạnh
• Đau đầu, chóng mặt
• Nghẹt mũi, chảy nước mũi
• Đau nhức cơ bắp
• Mệt mỏi toàn thân, cảm giác yếu ớt không còn chút sức lực
• Buồn nôn, tiêu chảy (thường xuất hiện ở trẻ em nhiều hơn).

Thông thường, thời gian ủ bệnh cúm sẽ kéo dài trong khoảng 2 ngày. Sau khoảng 5 ngày, triệu chứng sốt và các triệu chứng khác sẽ dần biến mất nhưng ho và tình trạng mệt mỏi vẫn kéo dài. Tất cả các triệu chứng cúm sẽ biến mất trong vòng một hoặc hai tuần. Nếu sau thời gian dài, bệnh trở nên nặng hơn hoặc không có dấu hiệu giảm bớt, bạn cần đến gặp bác sĩ để được kiểm tra và điều trị kịp thời để tránh những biến chứng xấu cho bệnh cúm gây ra.

Bệnh cúm có triệu chứng ho, hắt hơi, đau họng và có cảm giác ớn lạnh.

Nguyên nhân bệnh cúm phổ biến

Nguyên nhân gây bệnh cúm ở người là do virus cúm (Influenza virus) gây ra. Virus cúm sẽ tấn công vào hệ hô hấp của người bệnh, gồm mũi, cổ họng và phổi. Theo các nghiên cứu cho thấy, các chủng virus cúm có khả năng biến đổi liên tục theo chu kỳ hàng năm. Do đó, tỷ lệ trẻ em và người lớn lây nhiễm với các chủng cúm mới rất dễ, có thể lên đến 90%.

Theo CDC, từ năm 2010, mỗi năm toàn cầu ghi nhận 9–45 triệu ca mắc bệnh cúm, với trên 61.000 ca tử vong do biến chứng viêm phổi. Riêng tại Mỹ, năm 2022 có ít nhất 1,6 triệu người mắc cúm, 13.000 ca nhập viện và 730 ca tử vong. Trung bình, cứ 100.000 người nhiễm cúm thì có khoảng 3 người phải nhập viện. Tại Việt Nam, mỗi năm có hơn 800.000 ca mắc cúm, thường tăng mạnh vào thời điểm giao mùa; riêng năm 2019 ghi nhận hơn 400.000 ca chỉ trong 11 tháng đầu năm.

Bệnh cúm do virus cúm (Influenza virus) gây ra.

Bệnh cúm có lây không? Lây qua đường nào?

CÓ! Bệnh cúm có khả năng lây nhiễm rất cao trong cộng đồng và tiềm ẩn nguy cơ lớn bùng phát thành dịch. Virus cúm tồn tại trong không khí và có thể xâm nhập vào cơ thể khi chúng ta chạm tay vào mắt, mũi miệng. Thông thường, virus cúm có thể lây truyền nhanh chóng từ người sang người chủ yếu thông qua các đường sau:

• Cúm lây qua đường hô hấp: Triệu chứng của bệnh cúm chủ yếu là ho và hắt xì. Khi người bệnh ho hoặc hắt xì, virus cúm có thể lây lan qua các giọt bắn ra từ đường hô hấp. Khả năng sống sót của virus cúm trong môi trường bên ngoài cho phép nó phát tán rộng trong không khí, có thể lan ra khoảng cách xa, lên đến 2 mét. Do đó, người khỏe mạnh có nguy cơ cao nhiễm bệnh khi tiếp xúc gần, trao đổi trực tiếp với người nhiễm.
• Cúm có thể lây lan qua các bề mặt tiếp xúc: Sử dụng chung các vật dụng như khăn, quần áo, bàn chải, ly uống nước,… có thể tiềm ẩn nguy cơ lây nhiễm virus cúm. Khi người bệnh ho hoặc hắt xì, dịch tiết có thể bắn ra và bám vào các vật dụng này. Nếu bạn chạm vào các vật dụng này và sau đó vô tình chạm tay vào mũi hoặc miệng, virus có thể xâm nhập vào cơ thể và gây bệnh.

Đối tượng nào dễ bị cúm?

Bất kỳ đối tượng nào cũng có thể bị mắc bệnh cúm. Tuy nhiên, bệnh thường dễ gặp nhất ở những người có hệ miễn dịch chưa hoàn thiện và sức đề kháng yếu như:

• Trẻ sơ sinh: Trẻ sơ sinh dưới 6 tháng chưa được tiêm vắc xin cúm có khả năng lây nhiễm cúm rất cao. Với những trẻ sinh non kèm theo nguy cơ về sức khỏe có khả năng nhiễm cúm cao hơn và diễn tiến nặng hơn.
• Trẻ em: Trẻ em, đặc biệt là trẻ dưới 2 tuổi có hệ miễn dịch chưa hoàn thiện, còn non yếu là đối tượng có khả năng dễ mắc cúm. Với những trẻ có bệnh nền như suyễn, rối loạn chuyển hóa, bệnh gan – thận, tim bẩm sinh,… thì nguy cơ mắc cúm và gặp các biến chứng cao hơn.
• Người lớn trên 65 tuổi: Những người lớn tuổi, có bệnh nền mãn tính như: tiểu đường, tim phổi, suy giảm miễn dịch, suy thận hoặc suy gan có nguy cơ mắc bệnh cúm cao hơn người trẻ tuổi, người có sức khỏe tốt.
• Phụ nữ mang thai hoặc đang cho con bú: Khi mang thai, cơ thể phụ nữ có nhiều thay đổi, nội tiết tố thay đổi, hệ miễn dịch yếu khiến sức đề kháng suy giảm làm cho virus dễ dàng tấn công và gây bệnh. Với phụ nữ đang cho con bú, sau khi trải qua quá trình sinh nở, sức khỏe suy yếu tạo điều kiện cho virus dễ dàng tấn công.
• Người béo phì: Những người có chỉ số BMI (chỉ số khối cơ thể) từ 40 trở lên sẽ có nguy cơ dễ mắc cúm cao hơn so với người có cân nặng chuẩn.

Trẻ em có hệ miễn dịch chưa hoàn thiện, còn non yếu là đối tượng có khả năng dễ mắc cúm.

Biến chứng bệnh cúm

Dấu hiệu ban đầu của bệnh cúm thường dễ nhầm lẫn với cảm lạnh thông thường, do đó có nhiều người chủ quan, xem nhẹ và không điều trị, dẫn đến bệnh chuyển nặng và gây ra các biến chứng nguy hiểm, ảnh hưởng xấu đến sức khỏe, tính mạng. Bệnh cúm nếu không được điều trị kịp thời, có thể gây ra các biến chứng nguy hiểm đường hô hấp như viêm phổi, suy hô hấp. Bên cạnh đó, cúm còn là nguyên nhân gây ra viêm tai giữa, viêm xoang, viêm đường tiết niệu,…

Đối với phụ nữ mang thai, nếu nhiễm cúm trong 3 tháng đầu thai kỳ thì rất nguy hiểm. Bởi đây là giai đoạn thai nhi bắt đầu hình thành và phát triển nhiều bộ phận của cơ thể. Do đó, nếu người mẹ mắc cúm trong giai đoạn này sẽ có nguy thai nhi bị dị tật, sảy thai hoặc thai lưu.

Đặc biệt, biến chứng nguy hiểm nhất của bệnh cúm là hội chứng Reye (gây sưng phù ở gan và não), thường gặp ở trẻ trong độ tuổi 2-16. Mặc dù biến chứng này ít gặp nhưng có thể gây ra hậu quả nghiêm trọng, dẫn đến tỷ lệ tử vong cao. Thông thường, biến chứng này có thể xuất hiện chỉ sau vài ngày bị cúm, khi triệu chứng cúm có dấu hiệu giảm dần, người bệnh sẽ nôn mửa, mê sảng, co giật, hôn mê sâu và sau đó là tử vong.

Cách chẩn đoán bệnh cúm

Bệnh cúm có thể được chẩn đoán thông qua các triệu chứng lâm sàng đặc trưng. Tuy nhiên, rất khó để phân biệt dấu hiệu bị cúm với các bệnh do các tác nhân gây bệnh đường hô hấp khác. Ngoài ra, để chẩn đoán bệnh cúm, bác sĩ có thể thực hiện một số phương pháp xét nghiệm như:

• RT-PCR: Là phương pháp có độ đặc hiệu cao và đặc trưng nhất để kiểm tra và phân loại virus cúm. Phương pháp xét nghiệm virus cúm này thường cho ra kết quả trong vòng 4-6 giờ.
• Miễn dịch huỳnh quang: Phương pháp này có độ nhạy và đặc hiệu thấp hơn phương pháp RT-PCR. Tuy nhiên, phương pháp miễn dịch huỳnh quang cho ra kết quả chỉ sau vài giờ nhận mẫu bệnh phẩm.
• Xét nghiệm nhanh (RIDTs): Có kết quả sau 10-15 phút nhưng không chính xác như các loại xét nghiệm cúm khác. Do đó, nhiều người vẫn có thể bị cúm mặc dù có kết quả xét nghiệm nhanh là âm tính. Thông thường, hiệu suất của xét nghiệm này phụ thuộc nhiều vào độ tuổi bệnh nhân, thời gian mắc bệnh, loại bệnh phẩm và chủng virus cúm. Xét nghiệm nhanh có độ nhạy và đặc hiệu thấp nên cần kết hợp với các phương pháp xét nghiệm khác khi kết quả xét nghiệm nhanh âm tính.
• Phân lập virus: Đây không phải là xét nghiệm sàng lọc, nhưng trong thời gian bệnh cúm hoạt động nên thực hiện trên mẫu bệnh phẩm thu thập từ những người nghi ngờ mắc cúm, đặc biệt là những đối tượng có yếu tố dịch tễ với cúm.
• Xét nghiệm huyết thanh: Xét nghiệm cho kết quả nhanh, nhưng độ nhạy và độ đặc hiệu lại không cao.

Điều trị bệnh cúm

Điều trị bệnh cúm thường sẽ tập trung vào việc giảm nhẹ và loại bỏ các triệu chứng. Hiện nay, có rất nhiều phương pháp điều trị cúm, với trường hợp nhẹ có thể tự điều trị ở nhà. Tuy nhiên, đối với trường hợp nhiễm bệnh cúm nặng, có dấu hiệu biến chứng cần phải nhập viện để điều trị và chăm sóc nhằm phòng nhiễm khuẩn thứ phát. Nếu bị bệnh cúm, bạn có thể thực hiện điều trị bằng các cách sau:

1. Điều trị không dùng thuốc

Với trường hợp bị cúm nhẹ, không có triệu chứng nặng, bạn hoàn toàn có thể tự điều trị tại nhà bằng những cách như:

• Dành nhiều thời gian nghỉ ngơi cho đến khi hạ sốt và uống nhiều nước để cơ thể dần chống lại sự nhiễm trùng.
• Ăn các loại thức ăn mềm, dễ tiêu và không nên hút thuốc lá, uống rượu, trà, cafe, các loại đồ uống có chất kích thích,… để tránh cơ thể thêm mệt mỏi.
• Tăng cường bổ sung các loại rau, trái cây có màu xanh đậm, đỏ, vàng vào chế độ ăn uống để nâng cao hệ miễn dịch, hỗ trợ sức khỏe hồi phục nhanh chóng.

2. Điều trị bằng cách sử dụng thuốc

Sử dụng thuốc là một trong những cách điều trị bệnh cúm đơn giản và hiệu quả nhất. Đối với phương pháp này, bạn có thể sử dụng các loại thuốc như:

• Dùng thuốc giảm đau: Sử dụng thuốc giảm đau để giảm bớt cơn đau đầu, tuy nhiên việc uống thuốc giảm đau không kê đơn cần phải được cân nhắc kỹ lưỡng. Lưu ý trẻ em và thanh thiếu niên đang hồi phục sau các triệu chứng gần giống cúm không nên dùng aspirin để phòng ngừa nguy cơ mắc hội chứng Reye. Để giảm bớt một số triệu chứng cúm như ho, hắt hơi, nhức đầu,… có thể sử dụng các loại thuốc cảm, thuốc nhỏ hoặc thuốc xịt không kê đơn.
• Dùng thuốc kháng virus: Với những người bị nhiễm trùng nặng hoặc có nguy cơ biến chứng cao có thể sử dụng thuốc kháng virus. Loại thuốc này giúp giảm mức độ các triệu chứng và rút ngắn thời gian nhiễm bệnh. Hiện có 3 loại thuốc kháng virus được khuyên dùng trong điều trị cúm bao gồm: oseltamivir (Tamiflu®), zanamivir (Relenza®) và peramivir (Rapivab®). Các thuốc này hoạt động dựa theo nguyên tắc làm gián đoạn chức năng men neuraminidase trên bề mặt virus và ngăn chặn sự giải phóng các phần tử virus từ các tế bào vật chủ bị nhiễm bệnh.

Có thể điều trị bệnh cúm bằng các loại thuốc kháng virus như: oseltamivir (Tamiflu®), zanamivir (Relenza®) và peramivir (Rapivab®).

Cách phòng ngừa bệnh cúm

Tiêm vắc xin cúm được xem là biện pháp phòng ngừa bệnh cúm an toàn, hiệu quả và tiết kiệm nhất. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng, tiêm phòng vắc xin cúm có thể giảm tới 50% nguy cơ đột quỵ, đau tim và tử vong do các bệnh lý liên quan tới tim mạch. Theo Cục Y tế Dự phòng – Bộ Y tế, vắc xin có tỷ lệ bảo vệ rất cao, lên tới 90%. Ở người lớn tuổi, tiêm vắc xin cúm giúp giảm tới 60% tỷ lệ mắc bệnh và 70-80% tỷ lệ tử vong từ các vấn đề có liên quan tới bệnh cúm.

Tại Việt Nam, vắc xin cúm được chỉ định tiêm phòng cho trẻ em từ 6 tháng tuổi và người lớn. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), tất cả các loại vắc xin cúm đã được chứng minh có thể làm giảm khả năng mắc và tử vong do bệnh cúm. Tuy nhiên, hiệu lực bảo vệ của vắc xin cúm chỉ kéo dài trong khoảng 1 năm và virus cúm thường có tính đột biến cũng như thay đổi cấu trúc kháng nguyên theo chu kỳ năm, do đó trẻ em, người lớn rất cần được tiêm vắc xin cúm nhắc lại hằng năm.

Hiện nay, Hệ thống Trung tâm tiêm chủng VNVC có đầy đủ các loại vắc xin phòng bệnh cúm cho trẻ em và người lớn như: vắc xin cúm Tứ giá Vaxigrip Tetra (Pháp), Influvac Tetra (Hà Lan). Tất cả các loại vắc xin cúm mà VNVC đang sử dụng đều được nhập khẩu trực tiếp từ các hãng vắc xin lớn, uy tín thế giới, được bảo quản nghiêm ngặt theo tiêu chuẩn của Cục Y tế dự phòng. Khách hàng hoàn toàn có thể yên tâm về chất lượng vắc xin khi đến VNVC tiêm chủng.

Bên cạnh việc tiêm vắc xin phòng cúm đầy đủ, đúng lịch, để hạn chế nguy cơ mắc bệnh và lây lan trong cộng đồng, bạn có thể phòng ngừa bằng cách xây dựng và duy trì các thói quen sinh hoạt hợp lý, khoa học như sau:

• Rửa tay thường xuyên bằng xà phòng và hạn chế đưa tay trực tiếp lên mắt, mũi, miệng.
• Không nên sinh hoạt, làm việc hoặc tiếp xúc gần với người mà bạn nghi ngờ họ đang mắc bệnh cúm. Đeo khẩu trang khi ra ngoài và khi tiếp xúc với những người xung quanh.
• Thường xuyên vệ sinh, khử khuẩn các vật dụng trong nhà, nơi làm việc, nơi công cộng có khả năng cầm nắm nhiều như: tay nắm cửa, điện thoại, mặt bàn, đồ chơi,…
• Tập thể dục hàng ngày để tăng cường sức đề kháng, giúp cơ thể khỏe mạnh, chống lại virus cúm.

Tiêm vắc xin cúm là biện pháp phòng ngừa bệnh cúm an toàn, hiệu quả và tiết kiệm nhất.

Bệnh cúm có thể gây biến chứng nguy hiểm nếu không được phòng ngừa và điều trị kịp thời. Chủ động tiêm vắc xin cúm hằng năm là biện pháp hiệu quả giúp bảo vệ sức khỏe cho bạn và gia đình. Đến ngay hệ thống tiêm chủng VNVC để được tư vấn, đặt lịch tiêm vắc xin cúm an toàn, nhanh chóng và đúng lịch bởi đội ngũ chuyên gia giàu kinh nghiệm.